Als we de route van het beurtschip de Hendrina Johanna (1905) volgen, reizen we door de geschiedenis van Den Haag tijdens de industrialisatie. In deze route varen we naar het Vredespaleis, waar het schip lost en zand laadt in Dekkersduin. De route is in twee delen op deze website te volgen. We beginnen op de Bierkade waar het schip ligt. Hieronder volgt een beschrijving van deze route.
Met het beurtschip door Den Haag
Vertrek vanaf de Bierkade
Floris Arntzenius, een Nederlandse schilder van de Haagse School, schildert het leven in Den Haag rond 1900. Hij legde de Veerkades, de Bierkade en de Spuistraat vast. Wat opvalt is dat het een tijd van verandering is. Houten schepen worden vervangen door stalen schepen, stoompijpjes op de schepen wijzen erop dat de motorschepen hun intrede hebben gemaakt, terwijl er nog altijd zandschuiten worden voortgeboomd en het in het Westland nog niet was toegestaan om met een motor te varen. De schepen worden ook steeds groter.
Beurtschippers in het Oude Centrum
Als we de Wagenbrug genomen hebben, varen we de Dunne Bierkade op. Dit gebied kent een rijke geschiedenis van beurtschippers en vrachtvervoer. Beurtschippers vervoerden vracht en passagiers en hadden vaste vertrektijden en routes. In de collectie van het Gemeentearchief is een foto uit 1915 te zien waarop Frijlink en Van Putten te zien zijn, gevestigd op de Leeghwaterkade. Dit is veelzeggend. De beurtschippers worden in de tijd van de industrialisatie uit het Oude Centrum verplaatst naar de nieuw aangelegde Laakhaven.
Riool en drinkwatervoorziening
In de tweede helft van de 19e eeuw groeide de bevolking van Den Haag aanzienlijk, wat resulteerde in veel bouwactiviteit, maar voorzieningen bleven achter. De grachten dienden als riool en drinkwatervoorziening, wat leidde tot epidemieën. Tussen 1901 en 1921 werden verschillende grachten gedempt als onderdeel van stadsplanning en infrastructurele veranderingen.
Chique winkelstraat en Stoomdistilleerderij
Het schip passeert een draaibrug tussen de Koningstraat en de Boekhorststraat, de winkelstraat uit deze tijd. Het vaart langs een groot weeshuis en de Lange Beestenmarkt waar het enige overgebleven jeneverhuis uit de tijd van de industrialisatie zich bevindt, Van Kleef, een stoomdistilleerderij.
Van Gogh in het ziekenhuis
Hier is ook het ziekenhuis. Vincent van Gogh werd in 1882 behandeld voor gonorroe in het Burger Gasthuis aan de Zuidwal, en beschreef zijn uitzicht op de vaarwegen vanuit zijn ziekenhuiskamer.
Hofje van Om en Bij
Het historische Hofje Om en Bij in de Schilderswijk bood in de 19e eeuw sociale huisvesting aan arme gezinnen. Deze initiatieven begonnen in Den Haag als reactie op de groeiende stedelijke armoede.
Houthandel en Pander meubelen
‘De Houthandelaar’, een bronzen beeld op de brug bij de Houtzagerssingel en de Brouwersgracht, is een eerbetoon aan Coen Dekker, een houthandelaar in de late 19e eeuw, een van de vele bedrijven aan de kades waar schepen het transport voor deden.
Het gebouw ‘HOLLANDIA’ aan de Zuid-Westsingelgracht werd oorspronkelijk gebruikt als meelfabriek en later door de Firma Pander voor meubelproductie.
Duinwaterleiding
Via dezelfde route kon het bedrijf zijn goederen leveren via het water, misschien met een Hagenaar. Verderop komen we langs het Duinwaterleidinggebouw, dat ook in deze periode is gebouwd (1908-1909). Het illustreert de betrokkenheid van de overheid bij waterbeheer.
Halve wezen, tijd van Art Nouveau
Het Huis van Barmhartigheid, gebouwd in 1874, bood opvang voor “halve” wezen tot aan de Tweede Wereldoorlog.
Bij de Brouwersmolen is een haakse bocht. Het schip is een maatschip, speciaal voor Den Haag gebouwd en erop berekend dat het deze haakse bochten kan nemen. We komen langs de fabriek van Rozenburg. Het aardewerk is revolutionair, gemaakt in de Art Nouveau-stijl, de stijl van deze periode.
Initiatief voor arbeiders
Links komen we langs de Jacobastraatjes, tijdens het industriële tijdperk een initiatief om arbeiders een goed bestaan op te laten bouwen.
’s Gravenhaagsche Machinefabriek en de gasfabriek, Loosduinse Vaart
Allerlei bedrijvigheid bevindt zich langs de kant, zoals de ’s Gravenhaagsche Machinefabriek en de gasfabriek. Het is een drukte van belang bij de Loosduinse Vaart, een vaart die naar het Westland gaat. 12.000 boten maken jaarlijks gebruik van deze vaart om steden als Den Haag, waar de bevolking in deze tijd verdrievoudigd is, te voorzien van groente en fruit.
Bouw wijken
Ook afval wordt per schip vervoerd. Het schip zal hier bij de gasfabriek ongetwijfeld veel boten met afval zijn tegengekomen. Verderop komen we door wijken in aanbouw, zoals het Regentessekwartier, Duinoord en het Zeeheldenkwartier.
Muurreclames, Hogere Burger Schoolgebouw
Oude muurreclames en tegeltableaus getuigen van de commerciële kant van bedrijven zoals het zuivelbedrijf De Haagse Schenkkan. In het Zeeheldenkwartier is het kanaal inmiddels gedeeltelijk gedempt. Hier komen we langs het voormalige Hogere Burger Schoolgebouw, op dit moment in aanbouw (1907), geen Art-Nouveau maar in neo-renaissance stijl.
Aanmeren bij het Vredespaleis
Uiteindelijk meert het schip aan bij het Vredespaleis, gebouwd tussen 1907 en 1913. Hier lost het de lading. De draaicirkel waar het schip gebruik van maakt is nu een vijver met fontein.
Met kruiwagens worden de bakstenen uit het ruim gehaald.
Zandwinning
Het duingebied rond het Vredespaleis was een inspiratiebron voor schilders zoals de Gebroeders Maris. Het verdween grotendeels door afgraving voor zandwinning. Iets verderop halen we een lading zand.
1883, meegezonden schets met brief 348 Zandgroeve in Dekkersduin, Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting) F1028, JH367
Groothandel in groente, fruit, aardappels en kolen
We varen terug naar Den Haag langs de grachten en passeren het voormalige handelscentrum voor groente, fruit, aardappels en kolen aan de Veenkade-Noordwal, dat plaats moest maken voor de opkomst van de Laakhaven. Er was geen doorkomen aan met al die boten die tegen elkaar aan lagen.
Hemsterhuisbrug en J. Hoogeveen & Co
De Hemsterhuisbrug draait open. Het is een mooie gietijzeren brug gemaakt in 1885 door de Haagse ijzergieterij L.I. Enthoven, recentelijk gerestaureerd als onderdeel van het Meerjarenprogramma Kunstwerken van de gemeente. Ook het brugwachtershuisje staat weer op zijn oorspronkelijke plek. Ook hier komen we langs allerlei bedrijvigheid, zoals het bedrijf J. Hoogeveen & Co., dat op dit moment nog maar een paar jaar bestaat (1895) en als groothandel in diverse bouwmaterialen een belangrijke rol in de handel in Den Haag. Het pand van Hoogeveen, met een origineel interieur en geïnspireerd op de Oostenrijkse Art Nouveau, is nog altijd in bedrijf.
Koninklijk gedeelte van de stad
Het schip vaart het koninklijke deel van de stad, passeert de Paleistuinen, de Koninklijke Stallen bij het Piet Heinplein en komt uiteindelijk bij het Willemspark uit. We draaien vervolgens het centrum in met weer een haakse bocht. Deze haakse bochten bepaalden de lengte van het schip.
Electriciteit en stromend water
We passeren een prachtige villa van de meestersmid en een pand dat voorzien is van alle moderne snufjes, zoals elektriciteit en stromend water van de bouwmeester J.P.J. Lorrie.
Gietijzeren voetgangersbrug en de fabriek van Enthoven
Als we het centrum uitvaren en onder een gietijzeren voetgangersbrug uit 1861 doorkomen, realiseren we ons dat deze gebouwd is in de tijd dat bruggen er nog op bedacht waren dat scheepvaart eronderdoor kon varen. De brug is gemaakt door de fabriek die we vervolgens passeren, Enthoven. Het is een knap staaltje techniek.
Inentingen op het Rijswijkse Plein, de Haagsche Stoomboot Maatschappij
We maken weer een haakse bocht en varen via de Haagse Trekvliet het centrum uit ‘Het Wachtje’ op het Rijswijkseplein. Dit gebouwtje werd gebruikt tijdens een kinderpokkenepidemie in 1870 en 1871 als locatie voor koepokinenting. De gezondheidszorg boekte dankzij investeringen en solidariteit. Op het Rijswijkse Plein vertrok De Haagsche Stoomboot Maatschappij met een lijndienst voor passagiersvervoer over water op te zetten (1896). Het was geen lang leven beschoren. De komst van trein, tram en bus verving uiteindelijk het passagiersvervoer over water.
Havenkantoor in de Laak
De industrialisatie bracht ook veranderingen in het grachtenstelsel van Den Haag met zich mee. De oude binnenhavens werden gedempt en de Laakhaven werd aangelegd, waardoor Den Haag zijn eerste industriehaven kreeg. Het Havenkantoor, gebouwd in 1900, diende als centrum voor het innen van haven- en liggelden en werd een herkenbaar symbool aan het water.
Buitenhuizen voor industrie en fabrieken langs de kades
De route liep langs verschillende bruggen en bedrijven langs de kade. Bij Drievliet kwamen drie waterwegen samen en stond vroeger het buitenhuis Burchvliet, later gebruikt voor industriële doeleinden. De Haagse Trekvliet werd verbreed, zodat grotere schepen een betere doorvaart hadden en de bocht goed konden nemen. Zo konden grotere schepen makkelijk manoeuvreren. De Nieuwe Tolbrug, bekend als het ‘Kippenbruggetje’, verving de oude brug.
Veel van de geschiedenis ligt nog voor het oprapen. Oude gebouwen en gebieden krijgen een nieuwe functie. We eindigen bij het Molenvlietpark bij Drievliet. Het is een groene omgeving met speelplekken en een heemtuin. Een deel van het park dient als waterberging om te reageren op klimaatverandering. Dit innovatieve systeem omvat met elkaar verbonden vijvers en een kade die functionele ondersteuning biedt voor waterbeheer en tevens dienst. doet als wandelpad voor parkbezoekers. Met de herinneringen aan het rijke verleden van deze vaarroute heeft het gebied ook een veelbelovende toekomst in gedachten.
Afbeeldingen 1. Bierkade, gezicht op het Spui. Prentbriefkaart uit circa 1900. Identificatienummer 0.09883. Vervaardiger onbekend, 2. Arntzenius, Bierkade met regenachtig weer Bierkade gezien vanaf Wagenbrug. 3. Prentbriefkaart uit ca. 1900, Den Haag, 0.09897 Haags Gemeentearchief, 4.. Op de Leeghwaterkade zijn de bedrijven Hoogenraad en Wesselo aan de linkerkant te zien, terwijl aan de rechterkant Frijlink en Van Putten gevestigd zijn. Deze zwart-witfoto, dateert uit circa 1915, Haags Gemeentearchief 6.08087, 5. 1902, Op de Paviljoensgracht bevond zich de voormalige spookbrug tussen de Dunne Bierkade en de Zuidwal, met Zuidwal 1-2 zichtbaar aan de linkerkant, Haags Gemeentearchief 0.552697. 6. De foto, gemaakt door Arnoldus Francken rond 1899, met identificatienummer 0.42614 Haags Gemeentearchief, toont de stoomdistilleerderij Van Kleef & Zoon aan de Lange Beestenmarkt in Den Haag 7. Zuidwal, ca. 1895, Haags Gemeentearchief HGA001-084805, 8. Hofje Om en Bij 9. De houthandelaar, een bronzen beeld op een stenen sokkel, gemaakt door kunstenaar Gerard Brouwer in 1986, 10. Duinwaterbedrijf foto 2024, 11. Het Huis van Barmhartigheid 12. Wandbord met gestileerd floraal en vegetatief decor Theo Colenbrander (1841 – 1930), N.V. Haagsche Plateelbakkerij Rozenburg, Den Haag, 1886 aardewerk, 39.8 cm De Mesdag Collectie, Den Haag, inventarisnummer hwm0360a 13. Op deze historische zwart-witfoto, daterend uit circa 1890, zien we de Jacobastraat in Den Haag. Aan de rechterkant bevindt zich de winkel van B.H. Keemink, Haags Gemeentearchief 0.30979, 14. foto’s met het identificatienummer 7.00201, 0.53484 Haags Gemeeentearchief, circa 1907 en betreft de Oude Haagweg op de hoek van de Leyweg, bij de Loosduinse Groenteveiling, 15. Constant Rebecqueplein 16. Vredespaleis, beeldcollectie THM 14. 17. Aanmeerplek is nu een vijver bij het Vredespaleis 2024, 18. authentieke Kruiwagen uit Nuenen 2023, 19. 1883, meegezonden schets met brief 348 Zandgroeve in Dekkersduin, Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting) F1028, JH367, 20. Noordwal (rechts) en Veenkade, met een groot aantal schuiten. De eerste zijstraat van de Veenkade is de Da Costastraat. Rechts de Zuid-Hollandse Bierbrouwerij (ZHB), Gemeentearchief, Identificatienummer 5.19116 21. Werkzaamheden bij Hemsterhuisbrug 2024 22. Firma Hoogeveen Veenkade 2024, 23. Pand Smidswater 24. Brug Zwarte Wegje van de firma Enthoven, bron Monumentenzorg Den Haag 25. Wachtje Rijswijkse Plein, 26. Op 22 juli 1896 vond de opening plaats van de ‘s-Gravenhaagsche Stoombootdienst tot Vervoer van passagiers en Goederen. Op de foto de boot afgemeerd aan de Corbulokadevlakbij de Geestbrug. Rechts de Brood- en Beschuitbakkerij van Hogervorst, 27. Bij het havenkantoor, Haags Gemeentearchief 070069, 28. Stoommeelfabriek voorheen; Nicola Koechlin & Co. Haags gemeentearchief kl. B 6051, ca. 1895, lithografie